کد مطلب:46094 شنبه 1 فروردين 1394 آمار بازدید:27

گنجینه پرسمان » فلسفه و منطق

آيا ذهن انسان قادر است شناختي را به شناخت ديگر تبديل كند؟

بلي ذهن و نيروي خرد، داراي قدرت و توان خاصي است كه ميتواند شناخت حسي را به شناختهاي ديگر، تبديل كند، و ما از ميان فعاليتهاي مختلف قوه عاقله، در اين زمينه، از دو نوع فعاليت آن ياد ميكنيم:
1ـ تبديل شناخت حسي به عقلي
ذهن انسان قادر است، شناختهاي حسي را به شناخت عقلي و شناخت محدود را به شناخت نامحدود، تبديل سازد. مثلاً با ديدن يك فرد و دو فرد از يك نوع به مفهومي دست يابد كه از افق حس بالاتر بوده و بر تمام افراد آن نوع در گذشته و حال و آينده صدق ميكند، و به شناخت حسي از نظر عرض و طول آن چنان گسترش بخشد كه مفهوم عقلي، بر همه افراد آن در تمام زمانها يكسان صدق كند، و اين نوع از فعاليت ذهن را، تبديل شناخت حسي به عقلي، يا محدود به نامحدود، و يا گسترش شناخت از نظر عرض و طول، مينامند.
2ـ تبديل شناخت سطحي به عمقي
ذهن انسان با دوربينهاي قوي و نيرومند خود (حواس؛ صورتها يا حقايق را درك ميكند، آنگاه با عمليات خاص ذهني به درك خود گسترش ميدهد، بسان عكاسي كه از صحنه و منظره محدودي عكس بر ميدارد ولي در موقع ظاهر كردن فيلم صورت مناظر ديگري را بر آن ميافزايد، ولي با اين تفاوت: افزوده عكاسي، با منظره اصلي، كمال اختلاف و تباين دارند در حالي كه در اين جا ادراك توسعه يافته با اصل آنچه كه از طريق حواس شناخته شده است از نظر اعتبار و ارزش، صدق وتطبيق، كوچكترين تفاوتي ندارد.
توسعه شناخت حسي، يكي از ابعاد شناخت عقلي است و به عبارت ديگر، تبديل شناخت محدود به نامحدود و متناهي به بينهايت، گسترش در عرض و طول شناخت، تعميم از نظر گذشته و آينده يكي از عمليات ذهن و كارهاي عقل و خرد انسان است.
اگر گاهي خود انسان، شناخت خود را به طور افقي توسعه و گسترش ميدهد، و به شناخت خود نسبت به گذشته و آينده و آنچه كه الان موجود است، ولي از افق ديد او دور است تعميم ميبخشد، چندان جاي تعجّب نيست، زيرا گاهي كار عجيبتر و شگفت انگيزتر انجام ميدهد و آن اينكه به شناخت خود تعميق داده و آن را از نظر بعد خاصي، مانند عمق گسترش ميدهد، در اين صورت شناخت او به اعماق شيئ نفوذ ميكند و ماوراء حس را، از طريق حس، درك ميكند و شناخت حسي خود را، به شناخت غير حسي و عقلي محض، تبديل ميسازد و اين خود يكي از ابعاد شناخت عقلي است، درست مانند اشعه ايكس كه از ماوراء حجاب عكس بر ميدارد و با اشعه نافذ خود از پشت ديوار گزارش ميدهد، بنابراين وقتي شناخت حسي به شناخت عقلي تبديل گرديد، دو كار صورت ميگيرد.
1ـ گسترش افقي از نظر طول و عرض.
2ـ گسترش از نظر عمق و به اصطلاح قرآن، شناختهاي آيهاي، براي تشريح تبديل شناخت سطحي به عمقي از مثال آئينه كه در كلمات اهل منطق رواج دارد استفاده ميكنيم. دانشمندان در گذشته، ذهن انسان را به آئينه تشبيه ميكردند كه حقايق در آن منطبع و يا منعكس ميگردد، با اعتراف به اينكه ذهن انسان از جهاتي با آئينه فرق دارد، امّا از جهاتي با هم اشتراك و شباهت دارند، اينك به يكي از جهات اشتراك و شباهت، اشاره ميكنيم:
آئينه هر چه صافتر و بيرنگتر باشد، اشياء را به رنگ خود آنها نشان ميدهد و اگر رنگ آن سبز و تيره باشد، صورت انسان را به رنگ خودش در آورده و به آن رنگ ارائه ميدهد، آئينه در صورتي واقعنما ميگردد كه از هر رنگي پيراسته باشد.
ذهن در اين قسمت همچون آئينه است. اگر انسان با ذهن بيرنگ، اشياء را بررسي كند آنها را آنچنان كه هست ميبيند و اگر ذهن، رنگ خاصي از حب و بغض از عشق و نفرت نسبت به يك شيئ داشته باشد، اشياء را به رنگ خود ذهن ميبيند، چه بسا زيبا را زشت، و زشت را زيبا بينگارد.
انسان در داوري خود، نبايد از حب و بغضهاي پيشين غفلت كند، علاقهها و مهرها، بغضها و نفرتها، آنچنان ديواري ضخيم در برابر ديدگان عقل انسان بوجود ميآورند كه زشتترين چيزها در نظر او زيبا و زيباترين امور در نظر وي زشت جلوه ميكند و اين يكي از معارف بزرگ قرآن است كه در آيات، روي آن تكيه شده است آنجا كه ميفرمايد:
«أَفَمَنْ زُبُّنَ لَهُ سُوءُ عَمَلِهِ فرآه حَسناً» فاطر/8 [كساني كه عمل زشت خويش، در نظر آنان زيبا جلوه كرده و آن را زيبا تلقي ميكنند.]
و نيز در آيه ديگر ميفرمايد: «قُلْ هَلْ نُنَبِئْكُمْ بِالأخْسَرِينَ أَعْمالاً الّذينَ ضَلَّ سَعْيُهُمْ فِي الحَياةِ الدُّنْيا وَ هُمْ يَحْسَبُونَ انِّهُمْ يُحْسِنُونَ صُنْعاً» كهف/ 103 [آيا ميخواهيد از زيانكارترين افراد به شما گزارش دهم آنان كه كوششهايشان در اين جهان، تباه شده و تصور ميكنند كه كار نيك انجام ميدهند.]

---

: آية الله جعفر سبحاني
شناخت در فلسفة اسلامي